جُستاری در جهان اسلام

قسمت اول

حجاب اجباری، یک مورد فقهی یا قرآنی؟

پیرامون مسئله حجاب اسلامی، حدود آن و اجباری و یا آزاد بودن انتخاب آن، بحثهای زیادی در حداقل چهار دهه پیش در جریان بوده است. عده ای این مطلب را تنها مخصوص زنان پیامبر و متعلق به صدر اسلام می دانند و عده ای آن را برای زنان مسلمان یک دستور الهی تلقی می کنند که خروج از آن ممکن نیست. س

در گشت و گذاری در قرآن برای یافتن ریشه و اساس امر حجاب که به نوعی جزو ارکان اصلی اسلام تلقی می شود، به دو آیه از دو سوره مختلف برمی خوریم. در این ارتباط در آیه ۵۹ از سوره احزاب چنین آمده است:س

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لازْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً؛[احزاب/۵۹]س

در مورد آیه فوق ، ترجمه ای که در اکثر پایگاه های اطلاعاتی قرآنی آمده کمابیش چنین است:س

س"اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلبابها خود را بر خویش فروافكنند، این كار براى اینكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است (و اگر تا كنون خطا و كوتاهى از آنها سر زده توبه كنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است."س

باید در نظر داشت که متاسفانه در برخی از منابع، تفسیر بر جای ترجمه نشسته است که این خود، امر تحقیق را دچار مشکل می کند زیرا برای یافتن حقیقت آنچه در آن منبع آمده است باید به زبان عربی مسلط بود تا اصل مطلب روشن شود.س

با در نظر گرفتن اوضاع اجتماعی صدر اسلام، این امر کاملن قابل درک است که شِمای کلی آنچه امروزه اسلام می نامیم در آن روز کاملن متفاوت بوده است، زیرا در آن زمان هنوز کشورهای مختلف اسلامی بوجود نیامده بود و اسلام در اِشلی بسیار محدودتر از امروز در سرزمین عربستان کنونی در تلاش برای ثبات و پابرجایی خود بود. در همه متونی که زمان پیامبر اسلام را ترسیم می کنند، تاکید بر این امر می باشد ، گذشته از قریش که مردمی متمول بودند و بیشتر آنها، جزو آخرین افرادی محسوب می شوند که اسلام آوردند، مابقی افراد، چنان دچار تنگ دستی بوده اند که حتی قادر به تهیه لباسی که همه برهنگی آنها را بپوشاند، نبوده اند. از طرف دیگر برای مردم آن زمان، پیامبر اسلام آن مفهومی که امروزه مسلمانان برای او قائل می باشند اسنتباط نمی نمودند، زیرا اولن هنوز، آنطور که گفته شد، اسلام سینه خود را زمین نگذاشته بود و ضمنن پیامبر در بین مردم مانند یک فرد عادی زندگی می کرد و با همه معاشرت داشت، ضمن آنکه همه افرادی که با وی در تماس بودند لزومن از ایمانداران به اسلام نبودند و عده زیادی مغرض نیز در بین آنها وجود داشت. داستانها و احادیث بسیار زیادی از برخورد چنین افرادی با محمد(ص)  در دست می باشد. این افراد از روی همین خصومت، زنان پیامبر را مورد نوعی اذیت و آزار قرار میدادند که امروزه 

آنرا آزار جنسی می نامند. در نتیجه برای خاتمه دادن به این امر، آیه فوق ارائه شد . س

اما در مورد حد و حدود پوشش و اینکه دقیقن منظور از «جلباب» چیست، همواره بحثهای زیادی در جریان بوده و هست. عده ای این کلمه را از ریشه جلب به معنای کسی را از راهی باز داشتن و به راه دیگر کشاندن می دانند و از اینجهت جلباب را لباس و همچنین رفتار زنانه ای در نظر می گیرند که نگاه بیینده را از جاذبه های جنسیتی باز دارد. از اینرو و با این اوصاف می توان از این جمله «جلبابهای خود را بر خویش فروافکنند» مقوله تقوا و وقار را استخراج نمود که در آن، نوع لباس مد نظر نیست بلکه تنها یک پیشنهاد عالمانه است که خانمهای مومن واقعی را به داشتن چنین رفتاری ترغیب می کند تا با دیگران تفاوت داشته، از 

نظر رفتار سنگین و با پرستیژ زنانه، سرمشقی برای دیگران باشند.س

در طرف مقابل افرادی کلمه جلباب را از نظر لغوی از ریشه جلبب و جمع آن را جلابیب تعریف نموده که نوعی پیراهن و جامه گشاد است.اما اغلب مفسیرین قدیمی تر آن را «مقنعه» می دانند که در واقع نوعی شال است که بزرگتر از روسری باشد.س

در هر حال از آیه فوق چنین برنمی آید که منظور، پوشاندن موی سر باشد. با توضیحاتی که فوقن در مورد وضعیت مردم از نظر بضاعت مالی عنوان شد می توان نتیجه گرفت که هدف این آیه، پوشاندن سینه ها و کلن عورت باشد که در آن هوای گرم عربستان و با لباسهای مندرس و بدن نمایی که افراد بر تن داشنتد، ارائه آن کاملن طبیعی و صحیح به نظر می رسد.س

در مسیر اثبات آنچه گفته شد، در آیه زیر تاکید بر نگه داشتن فرج(آلت تناسلی زنان) در صدر اسلام است که البته در این دوره نیز صدق می کند. این امر بدون پرده پوشی و لفافه ، بطور آشکار، زنان را از همخوابگی بی رویه با هر مرد و تحت هر شراطی نهی میکند. سئوال اینجاست که اگر این امر در آن زمان شیوع نداشته است چه لزومی داشته که در این آیه تا این اندازه بر آن تاکید گذاشته شود. س

 گذشته از آن، حتی اگر تفاسیر غالب مفسرین را در مورد حجاب بپذیریم، باز اجباری بودن این امر، منتفی می باشد زیرا در آیه فوق از جمله « این کار.... ... مورد آزار قرار نگیرند بهتر است » استفاده شده است که دال بر اجبار در مقابل یک انتخاب آزاد نمی باشد.س

در یک ترجمه دیگر از آیه ٥٩ سوره احزاب چنین می خوانیم:س

س" ای پیامبر بگو به زنانت و دخترانت و زنان مومنان، بکاهند بر خویشتن از جلب نظر کردن هایشان، آن نزدیک تر است تا شناخته شوند و مورد اذیت واقع نشوند و الله چشم پوشی کننده و پر رحمت است."س

در اینجا بدون آنکه وارد بحثهای فقهی عمیق شویم و با کمال احترام برای همه عقاید در این مورد، باید گفت در آیه فوق چند چیز به وضوح قابل مشاهده است که برای درک آن احتیاجی به استنباط فقهی نیست:س

س ۱-اطلاعات متن، مطلقن در مورد پوشاندن موی سر نیست.س

س ۲-این امر برای آن است که زنان پیغمبر برای عموم قابل تشخیص باشند و همه بدانند که اینها کیستند. این مطلب می تواند بدان مفهوم باشد که زنان و دختران پیامبر و زنانی که ایمان آورده اند با پوشاندن عورت و سینه های خود، دیگر زنان را به پوشاندن عورت خود در همین حد راغب نمایند.س

س ۳- دلیل دیگر قابل مشاهده از آیه فوق ، محافظت زنان پیامبر از نظربازی و شوخی های زننده و آزار جنسی مردانی بوده است که عمومن در تخاصم با او بوده اند. س

س ۴- آنچه در آیه فوق آمده و بعنوان دستوری برای حجاب اجباری مورد استفاده قرار می گیرد، یک دستور نیست بلکه یک پیشنهاد می باشد و این امر در جمله «این کار ..... بهتر است» کاملن عیان است. س

در آیه ۳۱ از سوره نور مجددن مسئله حجاب عنوان می شود.س

وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی‏ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی‏ أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَیْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلى‏ عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛[نور/۳۱]س

ترجمه آن:س

س" و به زنان مؤمن بگو كه چشمان خویش فروگیرند و شرمگاه خود نگه دارند و زینتهاى خود را جز آن مقدار كه پیداست آشكار نكنند و مقنعه ‏هاى خود را تا گریبان فروگذارند و زینتهاى خود را آشكار نكنند، جز براى شوهر خود یا پدر خود یا پدر شوهر خود یا پسر خود یا پسر شوهر خود یا برادر خود یا پسر برادر خود، یا پسر خواهر خود یا زنان همكیش خود، یا بندگان خود، یا مردان خدمتگزار خود كه رغبت به آن ندارند، یا كودكانى كه از شرمگاه زنان بى‏ خبرند. و نیز چنان پاى بر زمین نزنند تا آن زینت كه پنهان كرده‏اند دانسته شود. اى مؤمنان، همگان به درگاه خدا توبه كنید، باشد كه رستگار گردید."س

در این آیه نیز تنها جایی که ممکن است حجاب مورد نظر باشد، این جمله است «و مقنعه های خود را تا گریبان فرو گذارند». س

از آنجا که در طول تاریخ، فقه اسلامی حجاب را برای زنان مسلمان اجباری نمود و این امر چنان وسعت بهم رسانده است که در میان اکثر زنان جوامع اسلامی قابل مشاهده است، با خواندن این قسمت از این آیه، از آنجا که ذهن در این مورد بر اثر تکرار در مشاهده، به نوعی شرطی شده است، در ذهن سریعن جهت «فروگذاردن مقنعه تا به گریبان» ، از سر تا شانه ها نقش می بندد. حال آنکه با در نظر گرفتن آنچه فوقن عنوان شد، این جهت می تواند بر عکس باشد ، یعنی از پوشاندن عورت(آلت تناسلی) تا گریبان( گردن). زیرا در هر صورت زیورآلات بر گردن آویخته می شده است. باقی آیه تاکید شدیدی بر نگه داشتن شرمگاه دارد که این خود دلیلی قوی بر این امر است که منظور از پوشش و حجاب، اصولن پوشاندن آلت تناسلی و سینه ها می باشد تا به گردن و اجتناب از اعمال بی رویه جنسی.س

با این اوصاف و در هر حال، هیچ مدرک قرآنی یافت نمی شود که بر پوشاندن موی سر دلالت داشته باشد. این در حالی است که در کشورهای غربی نیز اکثر مطلق زنان، در جامعه بدون هیچگونه آرایش صورت به کار و فعالیت روزانه مشغول می باشند و موی سر آنها نیز باعث ایجاد فساد نشده است . لباس این زنان غربی نیز در اکثر موارد با آنچه در این دو آیه آمده، کاملن سازگار است. مضاف بر آن، این زنان معمولن از زینت آلات نیز استفاده نمی کنند. س

در ترجمه ای که الهی قمشه ای بر این آیه آورده، در این رابطه از این جمله استفاده می کند«.... سینه و بر و دوش خود را به مقنعه   بپوشانند » این ترجمه نیز موید استنباط و برداشت ما از دو آیه فوق الذکر است.س

ترجمه مهدی قمشه ای:س

و زنان مؤمن را بگو تا چشم‌ها (از نگاه ناروا) بپوشند و فروج و اندامشان را (از عمل زشت) محفوظ دارند و زینت و آرایش خود جز آن‌چه قهراً ظاهر می‏شود (بر بیگانه) آشکار نسازند، و باید سینه و بر و دوش خود را به مقنعه بپوشانند و زینت و جمال خود را آشکار نسازند جز برای شوهران خود یا پدران یا پدران شوهر یا پسران خود یا پسران شوهر یا برادران خود یا پسران برادران و پسران خواهران خود یا زنان خود (یعنی زنان مسلمه) یا کنیزان ملکی خویش یا مردان اتباع خانواده که رغبت به زنان ندارند یا اطفالی که هنوز بر عورت و محارم زنان آگاه نیستند (و از غیر این اشخاص مذکور احتجاب و احتراز کنند) و آن طور پای به زمین نزنند که خلخال و زیور پنهان پاهایشان معلوم شود. و ای اهل ایمان، همه به درگاه خدا توبه کنید، باشد که رستگار شوید. (  ۳۱ س

و اما با مطالعه دقیق آیه زیر به آنچه ما در این مقاله در باره منظور و هدف قرآن از حجاب ارائه دادیم نزدیکتر می شویم:س

وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیماً؛[احزاب/۵۳]س

ترجمه آن:س

 و هنگامى كه چیزى از وسایل زندگى را (بعنوان عاریت) از آنان [همسران پیامبر] می خواهید از پشت پرده بخواهید این كار براى پاكى دلهاى شما و آنها بهتر است! و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود درآورید كه این كار نزد خدا بزرگ است.س

این آیه موید آنست که حجاب از نوعی که در حال حاضر در جوامع اسلامی در حد افراطی آن رواج دارد، تنها مربوط به زنان پیامبر بوده است و دلیل آن نیز در همین آیه آمده است و آن چیزی نیست مگر محافظت از همسران پیامبر از آزار جنسی بعلت دشمنی و کینه ای که برخی از افراد با او داشته اند. باید در نظر داشت که در آن زمان هنوز قانون درجوامع بشری ، خصوصن عربستان آن زمان شکل نگرفته بود. حتی در این زمان نیز اگر قوانین مربوط به آزار جنسی در غرب ملغی شود، درصد آزار و تجاوزات جنسی رو به ازدیاد خواهد گذاشت .س

 اینطور که از متن آیه فوق برمی آید ، پیغمبر از این رفتار گستاخانه این افراد به تنگ آمده، بسیار رنجیده خاطر بوده است زیرا گفته می شود« و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید » . گویا برخی از این مردان در خیال خود مزاوجت با برخی زنان پیامبر را می پرورانده اند که البته با این آیه این امر منع می شود. س

با اینحال حتی در همین آیه نیز از جمله « این كار براى پاكى دلهاى شما و آنها بهتر است » استفاده شده که جمله ای است پیشنهادی و نه امری . ضمن آنکه در اینجا نیز تحت هیچ عنوانی نمی توان پوشاندن موی سر را مشاهده و یا حتی استنباط نمود.س 

بطور کلی در جای جای قرآن می بینیم که حکم بر حفظ شئونات انسانی و تاکید بر وقار است و این تنها به زنان محدود نمی شود بلکه مردان را نیز در بر می گیرد. از جمله آیه زیر:س

قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى‏ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما یَصْنَعُونَ؛[نور/۳۰]س

 به مؤمنان بگو چشمهاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند، و عفاف خود را حفظ كنند این براى آنان پاكیزه ‏تر است خداوند از آنچه انجام مى ‏دهید آگاه است.س

آنچه از بررسی عمیق عاری از خشکه گرایی و با دیدی باز در مقوله حجاب برمی آید، می تواند حاوی نکات زیر باشد:س

الف-منظور قرآن از حجاب، رعایت شئوناتی است که یک انسان متشخص و با وقار رعایت می کند و این امر تنها مربوط به جوامع زنان نمی باشد و مردان را نیز دربر میگرد.س

ب-حجاب در مورد زنان، در قدم اول همانست که در بند الف به آن اشاره شد و در قدم دوم اجتناب از همخوابگی های بی رویه و خارج از عرف و دستورات دینی می باشد و در قدم سوم، پوشاندن سینه ها و آلت تناسلی است.س

پ-پیشنها در مورد مراوده و تماس زنان پیامبر با مردان از پشت حجاب (پرده) ، برای حفاظت از مزاحمتها و آزار جنسی نسبت به زنان پیامبر بوده است، آنهم بعلت جایگاه خاصی که این زنان در جامعه آن روز عربستان داشته اند.س

ت-برحذر داشتن زنان ایمان آورنده به اسلام از خودنمایی بوسیله زینت آلات. س

ث-عدم امر و یا پیشنهاد به پوشاندن موی سر به بانوان.س

به نظر می آید قبل از آنکه جوامع غربی به وضع قوانین و تبصره هایی در مورد روابط زن و مرد و حد و حدود آن که مردان را از آزار جنسی نسبت به زنان باز می دارد مبادرت ورزند، خلئی موجود بوده است که فقهای اولیه اسلام را بر آن داشته است ، تا با تاکید بر آیه هایی که فوقن مورد بحث قرار گرفت، با نیت محفوظ نگاه داشتن زنان از گزند آزارهای جنسی، مسئله حجاب و حتی پوشاندن موی سر و حتی صورت را در قالب قوانین اکید شرعی بر فقه اسلامی بیافزایند. این نوع نگرش به مسئله حجاب با گذشت زمان به مرور به جزئی غیرقابل تفکیک از دین اسلام درآمد. حال آنکه همانطور که گفته شد با به اجرا درآمدن قوانین اکید و بسیار سختگرانه نسبت به چنین آزارها و مزاحمتهایی، این بخش از فقه اسلامی از طرف بسیاری از متفکران، دیگر امری اجباری تلقی نمی شود. بدیهی است اگر زنان، خود راغب به رعایت حجاب اسلامی باشند نیز، طبق همین قوانین، کسی را یارای مقابله با آن عقیده و یا تحقیر این بانوان نیست ، چه در اینصورت این افراد در جوامع غربی تحت پیگرد قانونی قرار خواهند گرفت. س

باید توجه داشت این سری مقالات، تنها بصورت اجمال و روبنایی و در حد یک اشاره مورد بررسی قرارگرفته اند. در صورت لزوم، می توان به بحثهای عمیق تر وارد شد.س

پایان قسمت اول 

.برای مطالعه همه مقالات در اینجا کلیک کنید

...................................

مطلب قسمت دوم: اسلام یعنی چه و مسلمان واقعی کیست؟

...................................

تحقیق و پژوهش: فرامرز تابش

pühf hüfhvdT dö l,vn trid , dh rvHkd_:کد ثبت در آرشیو فصلنامه

منابع: رجوع شود به بخش مستندات